Уйтгарлан гуних минь хязгааргүй ээЯмааны мах халуун дээрээ сайхан, удвал өөх нь амархан царцана. Учир нь ямааны маханд ханасан тосны хvчил бусад махнаас их байдаг. Гэхдээ ямар ч мах шинэ дээрээ л хамгийн аюулгүй, хамгийн ашигтай. Харин хэлц үгийн хувьд “Ямааны мах халуун дээрээ” гэдэг утга нь ердөө л цаг хугацаа алдахгүй л гэсэн үг шүү дээ. Яг үүнтэй адилхан бид байгаа юм аа олж харахгүй, байхгүй уруу зүтгэсээр цаг хугацааг алдаад байна. Нөгөө алтан дээр суусан гуйлгачин гэдэг тодотгол минь бүр үүрд салахгүйгээр “наалдчих” вий дээ.
Оюутолгой бол Монголын хамгийн том төсөл, хамгийн том хөрөнгө оруулалт, хамгийн том итгэл найдвар билээ. Олон хүн Оюутолгойг л хүлээн нүдээ чилээж, гараа тосож суугаа. Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг хоёр тал хэлэлцээд арав илүү, хорь шахуу хоногийн нүүрийг үзлээ. Хэлэлцэгчид “хүнд байна” гэсэн хариултыг өгсөөр...
УИХ 2008 онд Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан Үндэсний хөгжлийн цогц бодлогыг баталсан бөгөөд нэгдүгээр үе шатандаа “2008-2015 онд стратегийн орд газруудыг ашиглах, улсын зардлаар геологийн хайгуул хийж, нөөцийг нь тогтоосон стратегийн ач холбогдол бүхий орд газруудад төрийн мэдлийн хувь хэмжээг тогтоох, уул уурхайн салбарт байгаль орчныг хамгаалж, экологийн тэнцвэрт байдлыг хадгалах” зэрэг стратегийн зорилтуудыг дэвшүүлсэн байна. Гэхдээ яг өнөөдрийн байдлаар Оюутолгойн ордыг ухаж олборлоод нааш нь цааш нь, гадаадад гаргах, дотооддоо “яах” мөнгө төгрөг нь засаг төрд маань байхгүйгээс хойш дэлхийд нэлээд дээгүүрт ордог уул уурхайн компани олборлоё гэж байгаа дээр нь олон улсын жишигт нийцүүштэй бүх талын гэрээг нь байгуулаад бусдын жишгийн дагуу л олборлуулаасай. Энүүхэндээ гэж хэлэхэд иймэрхүү хөрөнгө мөнгө гаргаж чадах, ингэж олборлолт явуулж чадах, эрсдэл хүлээж чадах, дэлхийн зах зээл дээр өрсөлдөж чадах тоотой хэдхэн уул уурхайн компани байдаг юм байна. Дэлхийд тэртээ тэргүй нүүрлээд байгаа, цаашид ч үргэлжлэх хандлагатай байгаа хямралаас зөвхөн Монголыг суга татаад гаргаад ирэхгүй ч эдийн засагт маань илт нөлөөлж чадах нь тодорхой. Оюутолгойн хөрөнгө оруулалт бүтэлгүйтвэл хэн хохирох вэ? ард түмэн. Оюутолгойн хөрөнгө оруулалт хойшилбол хэн хохирох вэ? нөгөө л ард түмэн. Нөгөө л ард түмний чинь амьдрал дээшлэх байсан, ажилгүй нь ажилтай болох байсан, түрийвч нь түнтийдэггүй юм аа гэхэд нимгэнээс зузаан болох байсан. Хар ухаанаар бодоход шүү дээ, харин нарийн учрыг жаахан ухвал иймэрхүү тоо баримт дэлгэгдэнэ. Айвенхоу Майнз компани 2000-2008 онуудад Оюутолгой төсөлд нийт 1 тэрбум ам.доллар зарцуулаад байгаагийн 100 гаруй сая ам.долларыг геологи хайгуулын өрөмдлөгийн ажилд зарцуулжээ. Энэ хугацаанд дөрвөн мянга гаруй монгол иргэд шууд болон шууд бус ажлын байртай байсан бол 2009 оны байдлаар 500 гаруй ажилтан болон буурчээ. Уурхайн олборлолтын ид үедээ дунджаар 1850 ажилчин ажиллуулахаас гадна ил уурхай болон гүний уурхайн барилгын ажилд зургаан мянган ажилчин шаардлагатай гэсэн урьдчилсан тооцоо байдаг. Бид энэ тоог бас нэгэн тоотой жишмээр санагдлаа. Энэ оны эхний хагас жилийн байдлаар аймаг, нийслэлийн хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний хэлтэст бүртгүүлсэн ажил хайгч ажилгүйчүүдийн тоо 39.5 мянга болж, өмнөх оны мөн үеэс 7203 хүнээр буюу 22.3 хувиар өсчээ. Харин яг өнөөдөр бол эдгээр ажилгүйчүүдийн тоо өршөөлийн хуульд хамрагдагсадаар буюу 2000-3000-аар нэмэгдэх болох нь. Ам нь нэмэгдээд ажил нь хомсдсон байгаа юм.
Дэлхийн эдийн засгийн хямралын зах зухад нь өртөөд дээрээс нь өөрсдөө нэмрийг нь өгөөд хамаг хөрөнгө оруулагчдаа хүлээлгээд. Энэ хүлээлт, зогсонги байдал нь шууд бусаар эхнээсээ барилгын салбарт сөрөг үр дагаврыг авчирлаа. Барилгын компаниуд 200, 300-аар нь ажилчдаа цомхотгоод эхэллээ. Одоогийн байдлаар энэ салбарт нийт 11436 айлын 170 гаруй барилга ашиглалтад ороогүй, иргэд барилгын компаниудад урьдчилгаа болгож өгсөн мөнгө 174 тэрбум болж, барилгачид 431 тэрбум төгрөгийн хөрөнгөө барьцаанд тавьж дутуу барилгаа гvйцээе гэвэл 250 тэрбум төгрөг хэрэгтэй болжээ. Барилгын салбарын уналт улам цаашаа ужгирвал банкны барьцааны байранд сууж байгаа иргэд хохирно. Энэ салбарт ажиллаж байгаа ажилчид хохирно.
Энэ байдал нь цааш үргэлжлэхгүй гэх баталгааг хэн өгөх вэ? Барилгын салбарын хохирогчид гэж өөрсдийгөө үзэж байгаа хүмүүс жагсаал хийхээр болж иргэдийн хөдөлгөөнүүд өөрсдийн байр суурийг илэрхийлж эхэллээ. Энэ байдал нь хэт даамжирвал асуудлыг шийдэхгүй ч гудамжинд жагсаж, ямар нэгэн зүйлийг эвдэж байж уур бухимдлаа гаргаж сурсан монголчууд жагсаж эхлэх нь ээ. Байгалийн нөөцөд голчлон түшиглэдэг орнуудад бодлогын буруу шийдлээс иргэний дайн гарах магадлал 23 хувьтай байдаг гэсэн Оксфордын их сургуулийн профессор, Дэлхийн банкны захирал асан Поол Кольерын хийсэн судалгааны дүн танд нэгийг бодогдуулах байлгүй.
Барилга ажилгүйдэл зэрэг нүдэнд илхэн жишээ. Хэрэв төслийн цалингийн тухай боловсролын төлбөр, бас эрүүл мэндийн тухай, хувийн салбарынхны ашиг орлогын тухай энд дахиад л таатай яриа үүсэхгүй. Та өөрөөсөө бас хөршөөсөө, хамаатнаасаа, үгүй бол найзаасаа амьжиргааны төлөвлөгөө бас мөнгө төгрөг яаж байна? гээд асуу л даа. Байдал бүхэлдээ амаргүй л байгаа шүү дээ. Хүн амын ихэнх хувийн дундаж орлого амьдралын бодит баталгаанаас доогуур гэсэн албаны тоо баримтаар батлагсадын аман яриа аль хэдийн үүсчээ. Ямар ч байсан тэгш шударга хөгжлийг сонгож тэмээгээр тээх орлогоо хөдөлмөрөөр бий болгох хувь зохиол бий гэж монгол хүн бүр боддог буй за. Халаасанд минь мөнгө бүгүй байхад гишгэх газарт маань алт эрдэнэс нуугдсан юм бол авдраа уудлаад ач өгөөжийг нь үзэх цаг болсон биш үү?. Цаг цагаараа, цахилдаг хөхөөрөө ч гэж бий. Энэ цаг хугацаанд нь амжиж бодит алхмаа хийгээгүй олон асуудал бидний өнөөдрийн болон хойч үеийн маргаашийн шийдлийг хойш татна.
Бүх баялгаа идье! гээгүй шүү дээ, харин баялгаасаа хэрэгтэй цагт нь бага ч болов хүртэж нөгөө их өөрчлөлт, хөгжил, өөдрөг амьдрал гээч сонин чамин юмны талаар жинхэнээсээ яривал ямар вэ? Гэтэл өнөөдөр ихээхэн мөнгөгүйгээ баахан гайхаад бөөн алтан дээр суусан цөөн монголчууд чинь ямааны мах халуун дээрээ гэчихээд яг идэхээ болохоор гэдийгээд суучихлаа. Мах царцаад л ... ам уруу хийгээд өгчихгүй юм болов уу? гэж хүлээж суугаагүй байлтай.
ЗМ сонин 2009.08.10
Оюутолгой, Тавантолгой... энэ нэрүүд монгол хүн бүхний чихэнд аав ээж, ах эгчийнх нь нэр шиг ихэд дотно санагдах болжээ. Ашиг орлогоороо амьдралыг ангалаас аварч гаргах ёстой ашигт малтмалын орд газар гэж бүрэн дүүрэн итгэсэн болохоор тэр шүү дээ. Тийм дээ ч эдгээр төслүүд монгол хүн бүрийн сэтгэлд хүлээлт үүсгээд байна. Мэдээж одоо байгаа дутагдаж гачигдсан амьдарлаа шинэ санхүүгийн боломжоор өөрчилж эхлэх, бас яг өнөөдөр наашилж буй энэ өвлийг ажрахгүй давах хүсэлт, хүлээлтийг...
Та өдөр болгон өөрөөсөө асуух атлаа хүн бүрээс шууд асуудаггүй нэг асуулт нь Таны халаас, хэтэвчинд хэдэн бор цаас байна?, цалин маань хэдийд буух бол гээд амаргүй бас хариулахаас айдаг асуултууд байдаг. Хариу нь шууд гарахгүй ч заавал хариулах хэрэгтэй байдаг. Төр засаг маань юу гэх сэн бол?
Засгийн Газрын мэдээллийн болон сонин хэвлэлийн хуудсанд байгаа бодит байдлын тоо баримтаас үзэхэд, Улсын нэгдсэн төсвийн нийт орлого, тусламжийн дүн энэ оны эхний хагас жилд 826.3 тэрбум төгрөг, нийт зарлага, эргэж төлөгдөх цэвэр зээлийн дүн 1087.6 тэрбум төгрөг болж, нийт тэнцэл 261.3 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гарлаа. Төсвийн алдагдал өмнөх оны мөн үеийнхээс 256.4 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэхэд төсвийн зарлагын өсөлт, орлогынхоос 24.8 пунктээр өндөр байгаа нь нөлөөлжээ. Төсвийн урсгал орлого 824.9 тэрбум төгрөг, урсгал зардал 860.3 тэрбум төгрөг болж, урсгал тэнцэл 35.4 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гарлаа.
Татварын нийт орлого өмнөх оны мөн үеэс 261.0 тэрбум төгрөг буюу 28.8 хувиар буурахад зарим бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татвар 166.6 тэрбум төгрөг буюу 84.2 хувь, аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар 59.4 тэрбум төгрөг буюу 44.4 хувь, нэмэгдсэн өртгийн албан татвар 13.0 тэрбум төгрөг буюу 8.3 хувиар тус тус буурсан нь голлон нөлөөлжээ.
Нийт бараа эргэлтийн хэмжээ өмнөх оны мөн үеэс 1086.7 сая ам.доллар буюу 39.6 хувь, үүний дотор экспортын хэмжээ 507,8 сая ам.доллар буюу 40.0 хувь, импортын хэмжээ 578.9 сая ам.доллар буюу 39.3 хувиар тус тус буурчээ. Аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт оны эхний хагас жилийн байдлаар 2005 оны зэрэгцүүлэх үнээр 742.9 тэрбум төг болж, өмнөх оны мөн үеийнхээс 64.1 тэрбум төг буюу 7.9 хувиар буурлаа. Үүнд: уул уурхай, олборлох аж үйлдвэрийн салбарын үйлдвэрлэлт 7.3 тэрбум төгрөг буюу 1.6 хувиар, боловсруулах аж үйлдвэрийн салбар 58.6 тэрбум төг буюу 22.6 хувиар тус тус буурсан нь нөлөөллөө. Уул уурхай, олборлох аж үйлдвэрийн салбарын үилдвэрлэлт өмнөх оны мөн үеийнхээс 1.6 хувиар буурахад 35 хувийн агуулгад шилжүүлснээр зэсийн баяжмал, цайрын баяжмал, хайлуур жоншны баяжмал, алт, гянтболдын баяжмал зэрэг уул уурхайн гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 0.6-50.2 хувиар буурсантай холбоотой гэжээ. Өнгөрсөн жилүүдэд орон сууцны үнэ огцом өссөний шалтгаан бол импортийн, энэ салбарын түүхий эдийн үнэ өссөнтөй холбоотой. Тодорхой хэлбэл тонн нь 600-700 ам.доллар байсан арматур төмөр 1200 ам.доллар, тонн нь 50-60 ам.доллар байсан цемент150 ам.доллар хүрчээ. Түүнээс гадна газрын үнийн өсөлт, түлш шатахууны үнэ гээд зэрэг олон хүчин бий. Харин энэ жилийн хувьд орон сууцны борлуулалт зогсч, барилгын компаниудад хөрөнгө оруулалт дутагдсанаас болж энэ салбарын 40 гаруй мянган ажиллагсад ажилгүйчүүдийн эгнээг өргөжүүлсэн байна. Орон сууцны барилга гэхэд 11436 айлын 170 гаруй барилга ашиглалтад орж чадахгүй байна. Барилгачид 431 тэрбум төгрөгийн хөрөнгөө барьцаанд тавьсан бөгөөд дутуу барилгаа гvйцээе гэвэл 250 тэрбум төгрөг хэрэгтэй болжээ. Гүйлгээнд байгаа бэлэн мөнгө энэ оны 6 дугаар сарын эцэст 357.8 тэрбум төгрөгт хүрсэн нь өмнөх сараас 23.4 тэрбум тог буюу 6.1 хувиар, өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 30.0 тэрбум төгрөг буюу 7.7 хувиар тус тус буурлаа.
Та эдгээр тоонуудыг сайн ойлгож байна уу?. Надад бол хүнд юм. Гэхдээ Монголын маань том халаасны бодит байдал энэ юм. Дээр бичсэн эдийн засгийн ойлгоход амаргүй бас бодох тусмаа хүндхэн тоонууд буурч байхад ажилгүйдэл л харин өсч байх юм. Аймаг, нийслэлийн хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний хэлтэст бүртгүүлсэн, ажил идэвхитэй хайж байгаа ажилгүйчүүдийн тоо 06 сарын эцэст 39.5 мянга болж, өмнөх оны мөн үеэс 7203 хүнээр буюу 22.3 хувиар өсчээ.
Ингээд бид халаас хэтэвчээ тэмтэрч бүх хямралын аврал, итгэл найдвар хүлээх газрын баялгаа тоолж суух мөчид Лондонгийн бирж дээр нэг тонн нь 8000 ам.доллараас хол давж байсан зэсийн үнэ одоо 6000 ам долларт хүрээд байна. Гэтэл эдийн засагчдын таамагласнаар зэсийн үнэ он гараад одоогийнхоос дахин 15-20 хувиар буурах төлөвтэй. Дэлхийн эдийн засгийн хямралаас болж Лондонгийн бирж дээр зэсийн нөөцийн хэмжээ сүүлийн өдрүүдэд эрчимтэй өсч 200 гаруй мянган тоннд хүрээд байна. Түүнчлэн 1000 доллар дөхөж байсан алт 600 доллар уруу унана. Нефтийн үнэ оны эцсээр 200 доллар хүрэх нь талаар болж 100 доллар болон бууж байна. Нефтийн үнийн өсөлтийг дагаж оцойж байсан олон түүхий эд, түүний дотор нүүрс галзуурлын үеэ өнгөрөөж эргээд доошлоно гэсэн таамгийг мэргэжилтнүүд хэлж байна.
Маргааш иднэ гэж хоолоо үлдээдэг Монголчууд нэг бодлын их л алсын хараатай улсууд нөгөө талын хоносон, хугацаа нь хэтэрсэн хүнс хоолоор ходоодоо дүүргэх дуртай, илүүдэл хоол гаргаад эрүүл мэндээ боддоггүй, эдийн засгийн тооцоогүй ард түмэн гэж хэлж болохоор. Энэ мэт бүдүүлэгдүү хэмнэх гээд хэтрүүлчихдэг жишээнүүд олон бий. Унжаад байхаар унаад ирдэг ч болоосой гэгч залхуугийн үлгэрийн бодит жишээ мөнөөсөө мөн хэрнээ унаад ирчихсэн байхад үмхээд авах аргаа олохгүй байгаа нь үлгэрийн дараагийн үе шат руу шилжээд байгааг харуулж байх шиг.
Бид Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг хүлээж суухад биднийг өвлийн бэлтгэл ажил, ургац хураалт, шинэ хичээлийн жилийн бэлтгэл, үерийн үлдээсэн хохирол гээд зүсэн зүйлүүд хүлээж байгаа. Айлаар бол өвөлдөө өнтэй орохын тулд малынхаа өвсийг бэлтгэх, түлээ модоо татах, хашаа саравчаа шинэчлэх, өвөл юу идэхээ бодолцох цаг. Монголчууд ямар Оюутолгой гэдэг нэрийг “идэж” онд орох биш. Зөвхөн халаас хоосон өвөлтэй залгах миний гэлтгүй дэлхийн эдийн засгийг хямрал, гачаал нөмөрснөөр бидний итгэл хүлээлгэсэн ашигт малтмал, түүхий эдийн үнэ хурдацтай унаж, уул уурхайн компаниудын хувьцааны үнэ буурлаа. Монголын Үндэсний нийт үйлдвэрлэл гурав орчим тэрбум доллараар хэмжигдлэг бол Оюутолгой, Тавантолгойн хөрөнгө оруулалт нь нийлээд 11 тэрбум доллар болно гэж бас хэвлэлд бичжээ. Гэрээ анхлан төлөвлөснөөр хийгдэн олборлолт хийж эхэлсэн бол зам тээвэр, эрүүл мэнд, худалдаа үйлчилгээ гэх мэтийн 200 гаруй жижиг үйлдвэрлэл дагаж хөгжих байсныг байг гэхэд Оюутолгойн орд ашиглагдаж эхлээд таван жил болж байгаа гэж үзвэл алдсан мөнгө ойролцоогоор хоёр тэрбум доллар болж, 10 000 орчим хүн ажилтай залгах байсан гээд л зарим нь ярих янзтай. Бид заримдаа нарийн учрыг нь олох завгүй тав арван бор цаас олж хоногтой залгах гээд байх зуур ашигтай бас ашиггүй, өнөөдөр биш маргааш ашиглана, гэрээ хийнэ гээд эх захгүй маргах юм. Хэрвээ Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ батлагдаж чадахгүй бол дараагийн хөрөнгө оруулагчийг хайна. Дараагийн хөрөнгө оруулагч бүх зүйлийг ахиад тэгээс эхэлж, ахиад л зургаан жил бүр түүнээс их хугацаа байж болох юм. Ингэж бид маргаашийн өөхийг өнөөдрийн өөх болгож чадахгүй байгаа юм чинь өнөөдрийнхөө уушгинд санаа тавих л үлдэж байгаа юм биш үү.
Өвлийг давах мөнгө надад бас засагт үгүй бол өвөл биднийг өршөөх болов уу?. Яг одоо таны халаасанд хэдэн төгрөг байна?.
ЗМ сонин 2009.08.06
